پایگاه تحلیلی الوقت - بیش از 5 دهه از آغاز مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران می‌گذرد. مهاجرت بزرگی که با آغاز درگیری‌های میان شوروی سابق و مجاهدین افغان در بیش از ۵۰ سال پیش آغاز شد و بعد از انقلاب اسلامی در ایران و آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در دهه 1360 افزایش یافت.
با این حال، طی چند ماه گذشته و همزمان با برخی تحولات امنیتی در ایران و بدنبال آن تجاوز رژیم صهیونیستی به خاک ایران، مقامات ایرانی تصمیمات متفاوتی را درباره ادامه حضور مهاجران افغانستانی دنبال کرده‌اند و سیاست رسمی ایران در حال حاضر اعلام پایان حضور و پذیرش پناهندگان افغانستانی است.
به گفته مقامات ایرانی، افغانستان اکنون در جنگ به سر نمی‌برد و اوضاع داخلی این کشور با ثبات روبرو شده و در این وضعیت دلیلی برای ادامه حضور پناهندگان افغانستانی در ایران وجود ندارد. این گزارش نگاهی به وضعیت مهاجران افغانستانی در ایران و چرایی اعلام پایان حضور آنان در این کشور خواهد داشت.
آمار مهاجران افغانستانی در ایران
اگرچه مشکل سیاست اسکان مهاجران افغان موضوع جدیدی نیست و ایران میزبان میلیون ها نفر اعم از مهاجر و پناهنده پس از اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی در دهه 1980 بوده است، افزایش تعداد آنها در سه سال گذشته یکی از مسائل چالش زا در شهرهای مختلف ایران بوده است.
مرکز آمار ایران گزارش داده است که بین مارس 2023 تا مارس 2024 بیش از 97 درصد از مهاجران به ایران از افغانستان بوده اند. در حالی که در برخی از شبکه های اجتماعی ایران ارقام 10 تا 15 میلیون مهاجر افغانستانی منتشر شده، اما این آمار اغراق آمیز به نظر می رسد. با این حال جمعیت مهاجران افغان در ایران زیاد است و براساس گزارش مرکز مطالعات خاورمیانه کمبریج، مهاجران افغانستانی به طور بالقوه یک دهم جمعیت ایران را تشکیل می دهد که در این صورت می‌توان عدد 9 میلیون مهاجر افغانستانی را بدست آورد.
این آمارها، رشد چند برابر مهاجران افغانستانی در ایران را نشان می‌دهد، چرا که طبق گزارش سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ که از سوی مرکز آمار ایران انتشار یافته است، در آن زمان فقط ۱ میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ نفر که ۱٫۹۸ درصد جمعیت کل ایران می‌شود را اتباع افغانستانی تشکیل می‌دادند و در حال حاضر کمترین برآورد حضور مهاجران افغانستانی روی عدد 5 میلیون نفر است.
نادر یاراحمدی، مشاور وزیر و رئیس مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور ایران نیز در فروردین ماه امسال، تعداد اتباع افغانستانی مجاز و غیرمجاز در کشور را شش میلیون و یکصد هزار نفر اعلام کرد و گفت: از این تعداد دو میلیون و ۱۰۰ هزار نفر مجاز، دو میلیون نفر غیرمجاز و دو میلیون نفر در دسته افراد سرشماری شده هستند.
میزبان خوب
برخلاف برخی تبلیغات و ادعاهای صورت گرفته، اما ایران توانسته در 5 دهه گذشته یک میزبان خوب برای اتباع افغانستانی باشد و طی سالیان گذشته اقدامات متعددی را برای حمایت از مهاجران افغانستانی انجام داده است، از جمله فراهم کردن امکان تحصیل، خدمات بهداشتی و درمانی، و تسهیلات برای اشتغال.
طی همه سال‌های گذشته مهاجران افغانستانی در ایران از خدمات بهداشتی و درمانی در مراکز دولتی و خصوصی بهره‌مند شده‌اند. طی این سالها همچنین براساس آمار مرکز امور اتباع وزارت کشور ۶۱۰ هزار و ۳۱۷ دانش‌آموز اتباع در مدارس ایرانی مشغول به تحصیل بوده‌اند و نزدیک به ۱۲ درصد از اتباع دانش‌آموز هستند. طبق آمار رسمی نیز ۱۶ درصد از جمعیت ایرانی‌ها دانش‌آموز هستند و از این نظر آمار نزدیکی میان سهم ایرانی‌ها از تحصیل با سهم اتباع افغانستانی از تحصیل در ایران وجود دارد. همچنین بسیاری از هنرمندان افغانستانی یا ورزشکاران در ایران حضور دارند.
پایان میزبانی
پایان دادن به حضور پناهندگان و مهاجران افغانستانی در ایران سیاستی است که در چند سال گذشته پیگیری شده است، از جمله در فروردین ماه 1401، معاون امنیتی و انتظامی استاندار خراسان رضوی تائید کرده بود که ۹۱ درصد اتباع غیرمجاز افغانستانی داوطلبانه از مرزهای شرقی ایران به وطن خود بازگشته اند. اما این هدف در چند ماه و بویژه در چند هفته گذشته پس از تجاوز اسرائیل به ایران با جدیت بیشتری دنبال می‌شود. دلایل این وضعیت جدید را می‌توان در موارد ذیل دنبال کرد:
مسائل امنیتی: تقریبا همه کشورها در دنیا سیاستهای مهاجرتی خود را براساس پیش نیازهای امنیتی تعریف می‌کنند و ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. پس از تجاوز رژیم صهیونیستی به ایران و شناسایی برخی عوامل وابسته به متجاوزان و انجام برخی خرابکاری‌ها توسط اتباع غیرمجاز در ایران، دولت تصمیم به پایان دادن به حضور مهاجران و اتباع گرفت و طبیعی است که با توجه به آن که بیش از 95 درصد از اتباع خارجی در ایران شامل اتباع افغانستانی می‌باشد، خروج اجباری این گروه بسیار پررنگ‌تر و بیشتر از سایر اتباع خارجی به چشم می‌آید. بنابراین یکی از دلایل جدیت ایران در خارج کردن اتباع خارجی بویژه اتباع و مهاجران افغانستانی ارتقای وضعیت امنیت داخلی و جلوگیری از تکرار اقدامات ناامن ساز در کشور است.
افزایش هزینه‌های میزبانی: شرایط اقتصادی ایران در سال‌های اخیر باعث شده است که بخشی از جمعیت مهاجر به افغانستان بازگردند. بر اساس گزارش دفتر سازمان بین المللی مهاجرت (IOM) در افغانستان، در مجموع 858170 پناهجوی افغان از کشورهای همسایه پاکستان و ایران از آوریل تا ژوئن 2024 به کشور بازگشته اند. در واقع، تداوم تحریم های اعمال شده علیه ایران توسط ایالات متحده آمریکا و شرکای غربی آن باعث شده تا موج خروج اتباع افغانستانی از ایران نیز با توجه به شرایط اقتصادی افزایش یابد.
برای دولت ایران نیز پرداخت یارانه‌های پنهان به اتباع خارجی ساکن در کشور هزینه زیادی در بر داشته است. براساس گزارش اقتصاد آنلاین، یارانه پنهان ۳ حامل اصلی انرژی، یعنی گاز، بنزین و گازوئیل در ایران به ترتیب برابر با ۲۷، ۲۶ و ۱۲ میلیارد دلار است. با فرض دلار ۹۰ هزار تومانی و تقسیم این یارانه بر جمعیت ۹۲ میلیون نفری ساکن ایران، شامل ۸۶ میلیون نفر ایرانی و ۶ میلیون تبعه افغانستان، سهم هر فرد، ۵ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان می‌شود. در نهایت با توجه به این موارد، یارانه پنهان دریافتی توسط ۶ میلیون تبعه افغان ساکن ایران، سالیانه ۳۸۲ هزار میلیارد تومان خواهد بود. این میزان یارانه پنهان به علاوه یارانه ۶۵.۷ هزار میلیارد تومانی نان، بیانگر آن است که در مجموع سالیانه ۴۴۷ هزار میلیارد تومان به اتباع افغانستانی ساکن ایران، یارانه اختصاص داده می‌شود. به‌بیان دیگر، اتباع افغانستانی در ایران سهمی از منابع عمومی دارند که به‌هیچ‌وجه با توان و ظرفیت اقتصادی کشور هم‌خوانی ندارد. در شرایطی که دولت ایران برای تأمین بودجه عمومی با کسری زیاد و مزمن مواجه است، این میزان یارانه یک فشار بی‌سابقه بر منابع کشور وارد می‌کند و طبیعی است که دولت ایران سیاست سختگیرانه‌تری را در قبال خروج مهاجران و اتباع خارجی در پیش گیرد.
